آیاتی از قرآن در باره امام حسین علیه السّلام

——————-
آیا در باره امام حسین علیه السّلام آیاتی از قرآن نازل گردیده است؟
پاسخ:
در شأن اهل بیت (علیهم السّلام) از جمله در باره امام حسین علیه السّلام آیات فراوان نازل شده است و در این باره کتابهای مستقلی نیز به رشته تحریر آمده و آیات را جمع آوری کرده است؛ اما در این جا با رعایت اختصار به برخی از آیات که با سند صحیح ثابت شده، اشاره می کنیم:
۱٫ آیه مباهله
فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ. (آل عمران/۶۱)
هر گاه بعد از علم و دانشی که (در باره مسیح) به تو رسیده، (باز) کسانی با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: «بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود آن گاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
این آیه، جایگاه رفیع حضرت سید الشهدا (علیه السلام) را در نزد خداوند و پیامبرش نشان می دهد.
روایاتی که بیانگر شأن نزل این آیه در باره آن حضرت هستند، در منابع اهل سنت با سندهای صحیح نقل شده است.
مسلم نیشابوری از سعد بن ابی وقاص (یکی از صحابه پیامبر) در ضمن همان روایتی که معاویه وی را به سب امیر مؤمنان (علیه السلام) دستور داده بود، نقل کرده که وقتی آیه مباهله نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه وآله) امیر مؤمنان، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) را فراخواند و دعا کرد: خدایا اینها اهل بیت من هستند:
حدثنا قُتَیْبَهُ بن سَعِیدٍ وَمُحَمَّدُ بن عَبَّادٍ وَتَقَارَبَا فی اللَّفْظِ قالا حدثنا حَاتِمٌ وهو بن إسماعیل عن بُکَیْرِ بن مِسْمَارٍ عن عَامِرِ بن سَعْدِ بن أبی وَقَّاصٍ عن أبیه قال أَمَرَ مُعَاوِیَهُ بن أبی سُفْیَانَ سَعْدًا فقال ما مَنَعَکَ ان تَسُبَّ أَبَا التُّرَابِ فقال أَمَّا ما ذَکَرْتُ ثَلَاثًا قَالَهُنَّ له رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَلَنْ اسبه لان تَکُونَ لی وَاحِدَهٌ مِنْهُنَّ أَحَبُّ الی من حُمْرِ النَّعَمِ … وَلَمَّا نَزَلَتْ هذه الْآیَهُ (فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ) دَعَا رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم عَلِیًّا وَفَاطِمَهَ وَحَسَنًا وَحُسَیْنًا فقال اللهم هَؤُلَاءِ أَهْلِی.
عامر بن سعد بن ابی وقّاص ، از پدرش روایت کرده است که در یکی از روزها ، معاویه بن ابی سفیان به سعد دستور داد تا به ابو تراب (حضرت علی بن ابیطالب علیه السّلام) ناسزا بگوید! [«سعد» از دستور او سرپیچی کرد].
معاویه ، از وی پرسید : به چه سبب علی را آماج ناسزا و دشنامت قرار نمی دهی؟ سعد گفت : بخاطر آن که سه فضیلت از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در شأن علی علیه السّلام شنیده ام که با توجه به آن ها، هیچگاه به سبّ و دشنام آن حضرت ، اقدام نمی کنم و هر گاه یکی از آن ها برای من بود ، بهتر و ارزنده تر از شتران سرخ مو بود که در اختیار من باشد . …
فضیلت سوم این است: هنگامی که آیه مباهله (فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ) نازل شد ، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ، حضرت علی علیه السّلام و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام را به حضور طلبید و فرمود : بار پروردگارا ! اینان اهل بیت من هستند .
صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۱، ح۲۴۰۴
ترمذی نیز روایت را با همین سند نقل کرده و در پایان به حسن بودن سند آن تصریح کرده است:
حدثنا قُتَیْبَهُ حدثنا حَاتِمُ بن إسماعیل عن بُکَیْرِ بن مِسْمَارٍ هو مدنی ثقه عن عَامِرِ بن سَعْدِ بن أبی وَقَّاصٍ عن أبیه قال لَمَّا أَنْزَلَ الله هذه الْآیَهَ (تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ) دَعَا رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم عَلِیًّا وَفَاطِمَهَ وَحَسَنًا وَحُسَیْنًا فقال اللهم هَؤُلَاءِ أَهْلِی قال أبو عِیسَی هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ غَرِیبٌ صَحِیحٌ.
سنن الترمذی، ج ۵، ص۲۲۵، ص ۶۳۸، ح ۳۷۲۴
حاکم نیشابوری نیز پس از نقل روایت، سند آن صحیح می داند:
أخبرنی جعفر بن محمد بن نصیر الخلدی ببغداد ثنا موسی بن هارون ثنا قتیبه بن سعید ثنا حاتم بن إسماعیل عن بکیر بن مسمار عن عامر بن سعد عن أبیه قال لما نزلت هذه الآیه ندع أبناءنا وأبناؤکم ونساءنا ونساءکم وأنفسنا وأنفسکم دعا رسول الله صلی الله علیه وسلم علیا وفاطمه وحسنا وحسینا رضی الله عنهم فقال اللهم هؤلاء أهلی هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین ولم یخرجاه.
المستدرک علی الصحیحین، ج ۳ ، ص ۱۶۳، ح۴۷۱۹
۲٫ آیه تطهیر
إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً (احزاب/۳۳)
خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملًا شما را پاک سازد.
آیه تطهیر نیز در شأن اهل بیت (علیهم السلام) نازل شده که امام حسین علیه السلام یکی از آنان است و در اثبات این شأن نزول روایات معتبر اهل سنت وجود دارد که در این جا برخی از روایات را متذکر می شویم:
روایت اول از عایشه:
در صحیح ترین کتابهای اهل سنت (صحیح مسلم) و مورد قبول وهابیت آمده است که آیه تطهیر در شأن پنج تن آل عبا از جمله امام حسین علیه السلام نازل شده است:
حدثنا أبو بَکْرِ بن أبی شَیْبَهَ وَمُحَمَّدُ بن عبد اللَّهِ بن نُمَیْرٍ واللفظ لِأَبِی بَکْرٍ قالا حدثنا محمد بن بِشْرٍ عن زکریا عن مُصْعَبِ بن شَیْبَهَ عن صَفِیَّهَ بِنْتِ شَیْبَهَ قالت قالت عَائِشَهُ خَرَجَ النبی صلی الله علیه وسلم غَدَاهً وَعَلَیْهِ مِرْطٌ مُرَحَّلٌ من شَعْرٍ أَسْوَدَ فَجَاءَ الْحَسَنُ بن عَلِیٍّ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ جاء الْحُسَیْنُ فَدَخَلَ معه ثُمَّ جَاءَتْ فَاطِمَهُ فَأَدْخَلَهَا ثُمَّ جاء عَلِیٌّ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ قال (إنما یُرِیدُ الله لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا)
به نقل صفیه بنت شیبه عایشه گفته است: رسول خدا صبح هنگام بیرون رفتند و بر روی دوش ایشان عبایی طرح دار از موی سیاه بود. پس حسن بن علی آمد پس او را در زیر عبا گرفت. پس حسین آمد و او را نیز وارد کرد. پس از آن فاطمه زهرا سلام الله علیها آمد و زیر عبا وارد شد. پس علی آمد او را نیز وارد کرد. سپس فرمود: خداوند می خواهد از شما اهل بیت پلیدی ها را دور کند و شما را پاک نماید.
صحیح مسلم، ج ۴، ص۱۸۸۳، ح ۲۴۲۴، بَاب فَضَائِلِ أَهْلِ بَیْتِ النبی
روایت دوم از ام سلمه:
ام المومنین «ام سلمه» یکی از زنان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله نیز گفته است، این آیه در باره اهل بیت نازل شده است:
حدثنا مَحْمُودُ بن غَیْلَانَ حدثنا أبو أَحْمَدَ الزُّبَیْرِیُّ حدثنا سُفْیَانُ عن زُبَیْدٍ عن شَهْرِ بن حَوْشَبٍ عن أُمِّ سَلَمَهَ أَنَّ النبی صلی الله علیه وسلم جَلَّلَ علی الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ وَعَلِیٍّ وَفَاطِمَهَ کِسَاءً ثُمَّ قال اللهم هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَخَاصَّتِی أَذْهِبْ عَنْهُمْ الرِّجْسَ وَطَهِّرْهُمْ تَطْهِیرًا فقالت أُمُّ سَلَمَهَ وأنا مَعَهُمْ یا رَسُولَ اللَّهِ قال إِنَّکِ إلی خَیْرٍ.
قال هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ وهو أَحْسَنُ شَیْءٍ رُوِیَ فی هذا
ام سلمه همسر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود : رسول خدا بر روی حسن ، حسین ، علی وفاطمه عبایی کشید .پس فرمود که حداوندا ایشان اهل بیت من و نزدیکان من هستند . از ایشان پلیدی را ببر و ایشان را پاک گردان . ام سلمه می گوید : از رسول خدا پرسیدم که آیا من همراه ایشان هستم (از اهل بیتم)؟ فرمودند تو بر خوبی هستی (از اهل بیت نیستی اما از نیکانی) .
ترمذی تصریح می کند:
این روایت حسن است ونیکو ترین روایتی است که در این باب روایت شده است.
سنن الترمذی، ج ۵ ، ص ۶۹۹، ۳۸۷۱
به نقل حاکم نیشابوری، ام سلمه تصریح می کند که آیه تطهیر در خانه من نازل شد و رسول خدا (صلی الله علیه وآله) سراغ امیرمؤمنان، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) فرستاد. وقتی آنها آمدند دعا فرمود: اللهم هؤلاء أهل بیتی:
حدثنا أبو العباس محمد بن یعقوب حدثنا العباس بن محمد الدوری حدثنا عثمان بن عمر حدثنا عبد الرحمن بن عبد الله بن دینار حدثنا شریک بن أبی نمر عن عطاء بن یسار عن أم سلمه رضی الله عنها أنها قالت فی بیتی نزلت هذه الآیه ) إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ( قالت فأرسل رسول الله صلی الله علیه وسلم إلی علی وفاطمه والحسن والحسین رضوان الله علیهم أجمعین فقال اللهم هؤلاء أهل بیتی قالت أم سلمه یا رسول الله ما أنا من أهل البیت قال إنک أهلی خیر وهؤلاء أهل بیتی اللهم أهلی أحق.
هذا حدیث صحیح علی شرط البخاری ولم یخرجاه
المستدرک علی الصحیحین ،ج ۲، ص۴۵۱، ح۳۵۵۸
روایت سوم از عمر بن ابی سلمه: (ربیب پیامبر)
ترمذی از عمر بن ابی سلمه ربیب رسول خدا نیز نقل کرده است که آیه تطهیر در شأن اهل بیت نازل شده است:
حدثنا قُتَیْبَهُ حدثنا محمد بن سُلَیْمَانَ الْأَصْبَهَانِیِّ عن یحیی بن عُبَیْدٍ عن عَطَاءِ بن أبی رَبَاحٍ عن عُمَرَ بن أبی سَلَمَهَ رَبِیبِ النبی صلی الله علیه وسلم قال لَمَّا نَزَلَتْ هذه الْآیَهُ علی النبی صلی الله علیه وسلم (إنما یُرِیدُ الله لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا) فی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَهَ فَدَعَا فَاطِمَهَ وَحَسَنًا وَحُسَیْنًا فَجَلَّلَهُمْ بِکِسَاءٍ وَعَلِیٌّ خَلْفَ ظَهْرِهِ فجللهم بِکِسَاءٍ ثُمَّ قال اللهم هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمْ الرِّجْسَ وَطَهِّرْهُمْ تَطْهِیرًا قالت أُمُّ سَلَمَهَ وأنا مَعَهُمْ یا نَبِیَّ اللَّهِ قال أَنْتِ علی مَکَانِکِ وَأَنْتِ علی خَیْرٍ. قال هذا حَدِیثٌ غَرِیبٌ من حدیث عَطَاءٍ عن عُمَرَ بن أبی سَلَمَهَ.
سنن الترمذی، ج ۵، ص۳۵۱، ح۳۲۰۵ و ۳۷۸۷
البانی این روایت را تصحیح کرده است:
۲۵۶۲ – (صحیح)
عن عمر بن أبی سلمه ربیب النبی صلی الله علیه و سلم قال لما نزلت هذه الآیه علی النبی صلی الله علیه و سلم إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهرکم تطهیرا فی بیت أم سلمه فدعا فاطمه وحسنا وحسینا فجللهم بکساء وعلی خلف ظهره فجلله بکساء ثم قال اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا قالت أم سلمه وأنا معهم یا نبی الله قال أنت علی مکانک وأنت علی خیر .
صحیح الترمذی – (ج ۳ / ص ۹۱)
جالب اینکه ابن تیمیه نیز روایات شأن نزول آیه تطهیر را صحیح می داند و بر این مطلب تصریح کرده است:
والحسن والحسین من أعظم أهل بیته اختصاصا به کما ثبت فی الصحیح أنه دار کساءه علی علی وفاطمه وحسن وحسین ثم قال اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا
حسن و حسین از بزرگترین اهل بیت پیامبر است؛ چنانچه در روایت صحیح ثابت شده است که رسول خدا عبایش را بر علی، فاطمه، حسن و حسین کشید و فرمود: خدایا اینها اهل بیت من هتسند؛ پس از آنها پلیدی را دور کند و آنها را پاکیزه قرار بده.
منهاج السنه النبویه ج۴، ص۵۶۱
البته روایات دیگری نیز نقل شده است که ما به همین مقدار بسنده می کنیم و روایات دیگر نیز وجود دارد که خود اهل بیت علیهم السلام به این آیه استدلال کرده اند.
۳٫ آیه مؤدت
قُلْ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرَاً إِلاّ المَوَدَّهَ فِی القُرْبَی. (شوری ۲۳)
بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم ].
این آیه در میان مفسران معروف به آیه «مودت» است. در منابع اهل سنت روایات فراوانی است که شأن نزول این آیه را در باره اهل بیت علیهم السلام ثابت می کند.
احمد بن حنبل در کتاب «فضائل الصحابه»، از ابن عباس نقل کرده است که از رسول خدا سؤال شد مودت چه افرادی برما واجب است؟ فرمود: علی، فاطمه و دو فرزندش:
وفیما کتب إلینا محمد بن عبد الله بن سلیمان الحضرمی یذکر ان حرب بن الحسن الطحان حدثهم قال نا حسین الأشقر عن قیس عن الأعمش عن سعید بن جبیر عن بن عباس قال لما نزلت قل لا اسألکم علیه اجرا الا الموده فی القربی قالوا یا رسول الله من قرابتنا هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم قال علی وفاطمه وابناها علیهم السلام.
فضائل الصحابه لابن حنبل ج ۲، ص ۶۶۹، ح۱۱۴۱
طبرانی در معجم الکبیر نیز این روایت را با همین سند نقل کرده است:
المعجم الکبیر، ج ۳ ، ص ۴۷، ۲۶۴۱؛ ج۱۱، ص۴۴۴، ح۱۲۲۵۹
سند این روایت نیز از نظر علمای اهل سنت معتبر است؛ چنانچه ابن حجر هیثمی در کتاب «الصواعق المحرقه» می نویسد:
أخرج أحمد والطبرانی وابن أبی حاتم والحاکم عن ابن عباس رضی الله عنهما أن هذه الآیه لما نزلت قالوا یا رسول الله من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم قال (علی وفاطمه وابناهما) وفی سنده شیعی غاللکنه صدوق.
احمد و طبرانی و ابن ابی حاتم و حاکم از ابن عباس نقل کرده اند که وقتی این آیه نازل شد، گفتند: ای رسول خدا نزدیکان شما که مودت شان بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ فرمود: علی، فاطمه و پسرانش. و در سند این روایت یک تن شیعه غالی قرار دارد ولی صدوق است.
بعد از این به روایت دیگری که از امام حسن علیه السلام نقل شده و آن حضرت به این آیه استدلال کرده اند، اشاره می کند و برخی از طرق آن را حسن می داند:
وأخرج البزار والطبرانی عن الحسن رضی الله عنه من طرق بعضها حسان أنه خطب خطبه من جملتها من عرفنی فقد عرفنی ومن لم یعرفنی فأنا الحسن بن محمد صلی الله علیه وسلم … ثم قال وأنا من أهل البیت الذین افترض الله عز وجل مودتهم وموالاتهم فقال فیما أنزل علی محمد صلی الله علیه وسلم قل لا أسألکم علیه أجرا إلا الموده فی القربی.
بزار و طبرانی از امام حسن با طرق متعدد نقل کرده اند که برخی از طرق آن حسن است. حسن بن علی خطبه خواند و از جمله فرمود: من از جمله ای اهلبیتی هستم که خداوند مودت شان را واجب کرده است. پس از آن این آیه را تلاوت فرمود….
الصواعق المحرقه علی أهل الرفض والضلال والزندقه، ج ۲، ص۴۸۷
ابو بکر هیثمی نیز پس نقل روایت ابن عباس می گوید:
وعن ابن عباس قال لما نزلت (قل لا أسألکم علیه أجرا إلا الموده فی القربی) قالوا یا رسول الله ومن قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم قال علی وفاطمه وابناهما رواه الطبرانی وفیه جماعه ضعفاء وقد وثقوا.
این روایت را طبرانی نقل کرده و در سند آن جماعتی ضعیف هستند ولی توثیق شده اند.
مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۸
۴٫ آیاتی از سوره هل أتی
إِنَّ الأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن کَأْس کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا * عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا *یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا *وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیًما وَأَسِیرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء ولا شُکُورًا. (سوره الإنسان/ ۵ – ۹)
ابرار (نیکان) از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است.
از چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جاری می سازند! آنها به نذر خود وفا می کنند، و از روزی که عذابش گسترده است می ترسند. و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند. (و می گویند:) ما شما را برای خدا اطعام می کنیم و، هیچ پاداش و تشکری از شما نمی خواهیم.
این آیات نیز در باره امیر مؤمنان، فاطمه زهرا امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) نازل شده است.
زمخشری شأن نزول آیه را این گونه آورده است:
عن ابن عباس قال: إن الحسن والحسین مرضا، فعادهما رسول الله صلی الله علیه وسلّم فی ناس معه، فقالوا: یا أبا الحسن، لو نذرت علی ولدک، فنذر علیٌ وفاطمه وفضه جاریه لهما إن برآ مما بهما أنْ یصوموا ثلاثه أیّام، فشفیا وما معهم شیء فاستقرض علیّ من شمعون الخیبری الیهودی ثلاثه أصوع من شعیر، فطحنت فاطمه صاعاً واختبزت خمسه أقراص علی عددهم فوضعوها بین أیدیهم لیفطروا فوقف علیهم سائل فقال: السلام علیکم أهل بیت محمّد، مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی أطعمکم الله من موائد الجنّه، فآثروه، وباتوا لم یذوقوا إلاّ الماء، وأصبحوا صیاماً، فلمّا أمسوا ووضعوا الطعام بین أیدیهم وقف علیهم یتیم، فآثروه، ووقف علیهم أسیر فی الثالثه ففعلوا مثل ذلک، فلمّا أصبحوا أخذ علی رضی الله عنه بید الحسن والحسین، وأقبلوا إلی رسول الله صلّی الله علیه وسلم، فلما أبصرهم، وهم یرتعشون کالفراخ من شده الجوع، قال: ما أشدّ ما یسوؤنی ما أری بکم، وقام فانطلق معهم فرأی فاطمه فی محرابها قد التصق ظهرها ببطنها وغارت عیناها، فساءه ذلک، فنزل جبرائیل وقال: خذها یا محمّد، هنّأک الله فی أهل بیتک فأقرأه السوره.
ابن عباس می گوید حسن و حسین علیهما السلام بیمار شدند پیامبر صلی الله علیه وآله با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند، و به علی علیه السلام گفتند: ای ابو الحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی، علی و فاطمه علیهما السلام و فضه که خادمه آنها بود نذر کردند که اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند .
چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند علی علیه السلام سه من جو از شمعون یهودی قرض نمود، و فاطمه سلام الله علیها یک سوم آن را آرد کرد، و نان پخت، هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: السلام علیکم اهل بیت محمد سلام بر شما ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمین هستم، غذایی به من بدهید خداوند به شما از غذاهای بهشتی مرحمت کند، آنها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند، و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.
روز دوم را هم چنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذا را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند (بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند).
در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذای خود را به او دادند هنگامی که صبح شد علی علیه السلام دست حسن و حسین علیهما السلام را گرفته بود و خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله آمدند هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله آنها را مشاهده کرد دید از شدت گرسنگی می لرزند! فرمود! این حالی را که در شما می بینم برای من بسیار گران است، سپس برخاست و با آنها حرکت کرد هنگامی که وارد خانه فاطمه س شد دید در محراب عبادت ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده، و چشمهایش به گودی نشسته، پیامبر ص ناراحت شد.
در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید، سپس سوره” هل اتی” را بر او خواند.
تفسیر الکشاف، ج۴، ص۶۷۰
تعدد طرق این روایت:
این روایت که شأن نزول این آیات را بیان می کند، از طرق متعدد (سه تن از صحابه و امام صادق) نقل شده و البته در برخی از جزئیات با هم تفاوت دارند که این مطلب در اصل نزول آیه در ماجرای مریضی حسنین (علیهما السلام) و نذر امیر مؤمنان و فاطمه زهرا برای شفای آنها، ضرری وارد نمی سازد:
الف: علی بن ابی طالب (علیه السلام)
حاکم حسکانی در کتاب «شواهد التنزیل» این روایت را از طریق امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است:
قال : حدثنی علی بن موسی الرضا حدثنی أبی موسی ، عن أبیه جعفر بن محمد، عن أبیه محمد، عن أبیه علی، عن أبیه الحسین، عن أبیه علی بن أبی طالب قال: لما مرض الحسن والحسین عادهما رسول الله صلی الله علیه وآله فقال لی : یا با الحسن لو نذرت علی ولدیک لله نذرا أرجو أن ینفعهما الله به . …
شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، ج ۲، ص۳۹۴
ب: امام صادق علیه السلام:
ایشان سندهای دیگری را هم ذکر کرده که به امام صادق علیه السلام می رسد و این طریق هم چند تا سند دارد:
۱۰۴۳ – و ( الخبر ) رواه ( أیضا ) الحسن بن مهران عن مسلمه بن جابر ، عن (الامام) جعفر الصادق ، وله طرق عن مسلمه .
۱۰۴۴ – ورواه (أیضا) روح بن عبد الله عن (الامام جعفر الصادق .
۱۰۴۵ – ورواه (أیضا) معاویه بن عمار ، عن (الامام) جعفر الصادق .
شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، ج ۲، ص ۳۹۷
ج: ابن عباس:
در طریق دیگر این روایت ابن عباس قرار دارد که افراد ذیل از وی نقل کرده اند:
۱٫ مجاهد عن ابن عباس:
عن لیث عن مجاهد عن ابن عباس فی قول الله سبحانه وتعالی (یوفون بالنذر ویخافون یوماً کان شره مستطیراً) قال : مرض الحسن والحسین فعادهما جدّهما محمد رسول الله
تفسیر الثعلبی، ج۱۰، ص۹۹
اسد الغابه، ج ۷، ص۲۵۶
الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، (تفسیر الثعالبی) ج ۱۰، ص ۹۹، عبد الرحمن بن محمد بن مخلوف الثعالبی الوفاه: ۸۷۵ ، دار النشر : مؤسسه الأعلمی للمطبوعات – بیروت
۲٫ ضحاک عن ابن عباس:
خوارزمی آن را از طریق ضحاک از ابن عباس نقل کرده است:
المناقب – الموفق الخوارزمی، ص۲۷۲
۳٫ عطاء عن ابن عباس:
واحدی نیشابوری و آلوسی به این سند اشاره کرده اند:
أسباب نزول الآیات، الواحدی النیسابوری، ص۲۹۶
آلوسی می نویسد:
ومن روایه عطاء عن ابن عباس أن الحسن والحسین مرضا فعادهما جدهما محمد صلی الله تعالی علیه وسلم …
روح المعانی، ج ۲۹ ، ص۱۵۷
فخر رازی نیز می نویسد:
والواحدی من أصحابنا ذکر فی کتاب (البسیط) أنها نزلت فی حق علی علیه السلام، وصاحب (الکشاف) من المعتزله ذکر هذه القصه،
واحدی از اصحاب ما این روایت را در کتاب «البسیطن ذکر کرده که این آیات در باره علی علیه السلام نازل شده و صاحب کشاف که از معتزله است نیز این داستان را آورده است:
التفسیر الکبیر، ج۳۰ ، ص ۲۱۵
۵٫ ابی صالح عن ابن عباس:
سند دیگر این طریق از ابو صالح از ابن عباس است:
۱۰۵۲ – ورواه حبان بن علی أبو علی العنزی عن الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس .
شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، ج ۲، ص۴۰۳
۶٫ سعید بن جبیر از ابن عباس:
۱۰۵۵ – أخبرنا عقیل قال : أخبرنا علی بن الحسین حدثنا محمد بن عبید الله حدثنا أبو عمرو عثمان بن أحمد بن السماک ببغداد حدثنا عبد الله بن ثابت المقرئ قال : حدثنی أبی ، عن الهذیل ، عن مقاتل ، عن الأصبغ بن نباته (و) عن سعید بن جبیر : عن ابن عباس فی قول الله تعالی : ( إن الأبرار یشربون ) قال : …
شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، ج۲، ص۴۰۵
د: زید بن ارقم:
در طریق چهارم روایت، زید بن ارقم است و نشان می دهد که این آیات در باره اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله در جریان اطعام مسکین و فقیر و یتیم نازل شده ؛ اما وی به مریضی حسنین (علیهما السلام) اشاره ای نکرده است:
۱۰۶۱ – أخبرناه أبو القاسم القرشی والحاکم ، قالا : أخبرنا أبو القاسم الماسرجسی حدثنا أبو العباس محمد بن یونس الکدیمی حدثنا حماد بن عیسی الجهنی حدثنا النهاس بن قهم . عن القاسم بن عوف الشیبانی عن زید بن أرقم قال : کان رسول الله صلی الله علیه وآله یشد علی بطنه الحجر من الغرث ، فظل یوما صائما لیس عنده شئ فأتی بیت فاطمه والحسن والحسین یبکیان فقال رسول الله صلی الله علیه وآله : یا فاطمه أطعمی ابنی ، فقالت : ما فی البیت إلا برکه رسول الله فالتقاهما رسول الله بریقه حتی شبعا وناما واقترضا لرسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ثلاثه أقراص من شعیر ، فلما أفطر وضعاها بین یدیه ، فجاء سائل فقال : أطعمونی مما رزقکم الله . فقال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم : یا علی قم فأعطه. قال: فأخذت قرصا فأعطیته، ثم جاء ثان فقال رسول الله قم یا علی فأعطه. فقمت فأعطیته، فجاء ثالث فقال: قم یا علی فأعطه. (قال فأعطیته، وبات رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم طاویا وبتنا طاوین فلما أصبحنا أصبحنا مجهودین ونزلت هذه الآیه: (ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما وأسیرا). (ثم إن) الحدیث بطوله.
شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی ، ج ۲، ص۴۰۸
نتیجه:
از آنجایی که طرق این روایت متعدد است دیگر نیازی به بررسی سند نیست و این داستان میان علمای شیعه و اهل سنت مشهور است و غالب مفسران و محدثان آن را در کتابهایشان آورده اند.
و به قول ابن تیمیه تعدد طریق یکدیگر را تقویت می کند و یقین حاصل می شود:
تعدد الطرق وکثرتها یقوی بعضها بعضا حتی قد یحصل العلم بها ولو کان الناقلون فجارا فساقا فکیف إذا کانوا علماء عدولا ولکن کثر فی حدیثهم الغلط.
تعدد طریق و بسیار بودن آن برخی دیگر را تقویت می کند به گونه ای که علم و یقین به صدور آن حاصل می شود؛ هرچند ناقلان آن انسانهای فاسق و فاجر باشد؛ چه به این که عالمان عادل باشند.
مجموع الفتاوی، ج ۱۸، ص ۲۶
و در طرق این روایت هم صحابه عادل قرار دارند و طبق نظر ابن تیمیه سندهای روایت تقویت می شود.
موفق باشید
گروه پاسخ به شبهات
مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)